Những Gì Còn Nhớ về Vụ Trần Văn Ơn (1950-1951) * Petrus Ký và lễ truy điệu Trần Văn Ơn hàng năm * ĐNY làm báo lậu * ĐNY len lỏi vào giới nghệ sỹ * Kẻ đứng giữa 2 hệ thống.
Đỗ Tăng Bí ghi
Cuối năm 1999, chúng tôi gồm những anh em từng làm việc chung với anh Đỗ Ngọc Yến dùng lúc nhàn tản để hỏi thăm Anh về một số điều trong những tháng năm trước đây chúng tôi chưa rõ. Những điều này được nêu ra với anh Yến và Anh trả lời như một đóng góp hiểu biết của Anh. Trong những năm 1960, chúng tôi nghe một số thanh niên tương đối lớn tuổi hơn nhắc đến “Trò Trần Văn Ơn” với giáng dấp một học sinh anh hùng. Chúng tôi mang chuyện này hỏi anh Yến.
Anh Đỗ Ngọc Yến lược thuật:
Đỗ Tăng Bí ghi
Cuối năm 1999, chúng tôi gồm những anh em từng làm việc chung với anh Đỗ Ngọc Yến dùng lúc nhàn tản để hỏi thăm Anh về một số điều trong những tháng năm trước đây chúng tôi chưa rõ. Những điều này được nêu ra với anh Yến và Anh trả lời như một đóng góp hiểu biết của Anh. Trong những năm 1960, chúng tôi nghe một số thanh niên tương đối lớn tuổi hơn nhắc đến “Trò Trần Văn Ơn” với giáng dấp một học sinh anh hùng. Chúng tôi mang chuyện này hỏi anh Yến.
Anh Đỗ Ngọc Yến lược thuật:
Đó là lúc Mỹ bắt đầu dấn thân vào VN. Chính phủ Mỹ cho một tàu chiến đến bến Sàigòn và một số phi cơ giao cho Pháp. Từ đó gây nên phong trào phản đối.
Bối cảnh thời sự của VN đầu năm 50:
4 cường quốc chia phe: Trung Cộng & Liên Sô công nhận VN Dân Chủ Cộng Hòa; Mỹ & Anh thì là phe chính phủ Bảo Đại, chuyện này xẩy ra trong 2 tháng đầu năm 50.
Cuối năm 49 Trung Quốc kỷ niệm toàn thắng làm chủ Trung Hoa Lục Địa. Cũng trong năm 49 Nga Xô thử bom nguyên tử. Điều này là biến cố lớn vì người Mỹ cho rằng đến 51, 59 Nga mới làm được bom nguyên tử, nhưng nhà bác học Anh gốc Đức đã đưa lén tài liệu cho Nga nên Nga thu ngắn được vài năm.
Năm 49 là quan trọng trong chiến tranh lạnh vì hai biến cố kể trên làm cho cán cân hai khối Tư bản và CS đảo lộn, và Mỹ bắt đầu đi vào chiến tranh lạnh quy mô hơn, có biện pháp mới, biên giới mới, tức là thừa nhận Pháp tại VN.
Trước đó, các năm 47, 48. Mỹ còn ngần ngại nhưng đến 49, lần đầu tiên Mỹ đưa ra đề nghị viện trợ cho VN trong ngân sách viện trợ cho cuộc chiến đấu chống CS tại Đông Dương. Đối với Mỹ thì là viện trợ cho VN nhưng với Pháp là viện trợ cho Pháp (qua nước Pháp). Viện trợ gồm quân sự, nhân sự và kinh tế. Quân sự giao hoàn toàn cho Tây; nhân sự chỉ vài trăm người lái mấy chiếc phi cơ (sơn lại), chỉ có kinh tế là giao thẳng cho VN, đó là nguồn gốc của USOM.
Do đó, khi đoàn tàu Mỹ đến giao phi cơ quan sát và thả bom nho nhỏ ở bến Thủ Thiêm thì là bên kháng chiến sách động sinh viên học sinh biểu tình, nhưng hồi đó có rất ít sinh viên cho nên phải nói đó là cuộc vận động học sinh do nội thành tổ chức.
Cuộc vận động này bắt đầu từ giới tiểu thương ở chợ, mấy bà buôn gánh bán bưng ở chợ Bến Thành đình công bãi thị, nối lại không khí thời 49. Sau đó đến đám học trò tiếp tay, kéo đến dinh Thủ Hiến đưa kiến nghị (năm chót của Trần Văn Hữu). Đám biểu tình tụ tập tại cây da trước cửa Tòa Án. Mấy tòa nhà lớn ở trung tâm thành phố gồm bên này dinh Gia Long, bên kia tòa án, bên kia là khám lớn. Lúc đó khám lớn còn y nguyên, gọi là số 69 , hiện nay là Văn Khoa. 1952, một năm sau, Nguyễn Văn Tâm lên mới quyết định phá bỏ khám lớn. (Về việc phá bỏ khám lớn: Ngày đó Nguyễn Văn Tâm dùng búa đập tường, -họ có bắt học sinh đi xem- lúc đó tôi (ĐNY) học Đệ Thất.)
Vào lúc biểu tình thì tôi (ĐNY) học tiểu học Trường ở đường Ngô Tùng Châu, không biết gì, chỉ thấy ồn ào ngoài phố xa. Trong lớp có mấy anh lớn -thời đó có hiện tượng mấy anh khá lớn mà đi học lớp nhỏ là vì chạy giặc bỏ học hành ba bốn năm- cho nên có những lớp mà tuổi tác học trò cách nhau 4, 5 tuổi. Có gia đình gồm 4 anh em từ Bắc vào ở căn nhà ở khu Bàn Cờ sau lưng Cao Thắng, như nhà hoang rộng -lúc ấy Bàn Cờ còn trống trơn- bốn anh em cùng học lớp nhì, lớp ba với nhau. Anh lớn nhất tên là Vinh, dẫn dắt cả bọn này đi biểu tình. Đi từ chỗ Ngô Tùng Châu đến Ngã Sáu rồi mình cũng không được đi tới đường Gia Long, chỉ biết lộn xộn kéo nhau đi.
Sau đó là bãi khóa đi vòng vòng các đường phố. Nhưng đến lúc có đám tang (Trần Văn Ơn) thì ai cũng đi. Đám tang để quan tài ở chỗ Trường Sư Phạm sau này. Tại khu đó có bốn tòa nhà ba tầng thì xác để tòa nhà đầu tiên. Trước đó xác ở nhà thương Chợ Rẫy - chết trong đó rồi đưa về - sau này đưa vô chôn ở Chợ Lớn.
Lúc đó Trò Ơn là học sinh Tú Tài -chưa thi Tú tài- Lúc đó Tú tài giống như Cử nhân bây giờ, sang trọng lắm! Đám tang đã trở nên một cái gì rất là nhân dân. Cái đó lúc ấy mình cũng không hiểu tại sao lại to lớn như vậy. Sau này mãi nhờ những người như ông Quỳnh (Nguyễn Đức Quỳnh) giải thích mình mới hiểu rõ. Tức là thời gian đó guồng máy chính trị của người Pháp ở miền Nam VN họ cố tình thả nổi một số hoạt động do cán bộ kháng chiến điều khiển. Để yên cho họ hoạt động tưng bừng - thứ nhất là để cho nổi lên, thứ hai là chứng minh với Mỹ là CS mạnh như thế, tràn ngập như thế đó để cho Mỹ viện trợ.
Thành thử về phương diện văn học thì nhóm văn học xuất bản -nhà xuất bản Nam Việt, Thần Đồng, Sống Chung in sách Đệ Tam Quốc Tế, sách tùm lum, nhất là sách của bộ ba Tam Ích - Thiên Giang - Thê Húc. Ba ông này sau là ba trường hợp trí thức VN. Ông Tam Ích tự treo cổ, ông Thê Húc thì về sau đi sang Mỹ đổi tên đổi họ. Còn ông Thiên Giang thì ở lại bên kia tới cùng, cho đến khi năm 68 ông Thiên Giang và bà vợ ở trong phòng trào Đòi Quyền Sống, nhưng sau 75 đã biến mất có thể chưa bị làm gì thì đã có việc thanh toán Mặt Trận. Đại khái lúc đó rất hỗn quân hỗn quan.
Một mặt CS, một mặt kháng chiến, một mặt hoạt động trong thành phố tưng bừng hoa lá. Vẫn có bót Catinat, vẫn có cảnh sát bắt người này người khác, nhưng không làm phong trào phải lắng đi. Hồi đó tôi nhớ có đi dự đám tang -với bà cụ- Đi xe xích lô và đi bộ. Nơi chôn ở xa lắm, tuốt Chợ Lớn, nhưng lúc về thì mấy ông xích lô không lấy tiền, gọi là ngày ủng hộ bà con.
Lúc đó là Tháng Giêng. Ngày chết của Trần Văn Ơn là mùng 9 tháng Giêng. Cho nên sau này ngày 9 tháng Giêng là ngày sinh viên học sinh là vậy.
Ở VN có một hình thức hoạt động chính trị là “phong trào đám tang” -có lẽ bắt đầu từ đám tang Phan Châu Trinh- Cho nên đám tang này rồi sau đó là đám tang của các vị trong phong trào Phật Tử. Đó là phương pháp tổ chức đấu tranh nội thành lẫn lộn. Nó lên cao điểm nhất là thời Mậu Thân rồi 71 - 72
Sau này đám tang Nhất Linh thì sao?
Đám tang Nhất Linh thì cũng mang máng kiểu đó. Người ta dùng đám tang để kích động. Người ta tụ họp trong đám tang, diễn hành trong đám tang, tập họp tại nghĩa trang. Thời Nhất Linh đang manh nha cái vụ khủng bố Phật Giáo. Thời Nhất Linh thì gốc quốc gia cho nên một số công chức viên chức cũng muốn đi dự đám tang cho nên (chuyện đàn áp) không đến nỗi nào. Nhưng riêng đám táng Nhất Linh cũng buồn cười là chôn ở nghĩa trang Gò Vấp (Xóm Mới đi vô). Đám tang rất đông, nhất là xe đạp, xe gắn máy và công an lẫn lộn, nhưng không có cảnh ruồng bắt. Nhưng cũng có hạn chế, đông nhất là bọn trẻ bởi vì nó khích động bọn trẻ. Nó không có tính cách tôn giáo, không có tính cách đảng phái. Nhất Linh là một biểu tượng tinh thần. Mặt khác việc đàn áp Phật Giáo đang lên, lúc đó là mùng 7 tháng 7. Một tháng hai tuần lễ sau -tức là 21 tháng 8- có lệnh đánh chùa. Không khí lúc đó ngày càng găng.
Vụ đám tang Nhất Linh lúc đó như là một cái mốc. Trước đó phong trào đấu tranh ở thành phố chỉ giới hạn trong tăng ni Phật Tử nhưng sau vụ Nhất Linh nó lan tràn ra thanh niên trí thức quần chúng. Và đến ngày đánh chùa thành ra có thêm quân đội vào nữa.
Bây giờ trở lại với Trần Văn Ơn. Mấy năm sau đó kỷ niệm ngày giỗ, hồi anh học đệ tam, đệ tứ thì sao?
Từ đó về sau Trần Văn Ơn là biểu hiện sự bất khuất của giới thanh niên. Con người Trần Văn Ơn thế nào thì mọi người cũng không hiểu rõ và cũng không ai ra nói là họ hàng hay anh em để thừa hưởng gì cả thì coi đó như tượng trưng cho lớp trẻ hy sinh. Trong cái lớp trẻ hy sinh trong Nam Bộ Kháng Chiến có hai đợt. Năm 47 có (Lữ Kiến Đồng) ôm tạc đạn cho nổ kho đạn Thị Nghè, sau này là bên hông Sở Thú, nơi tiểu đoàn Tâm Lý Chiến đóng. Kho đạn bị cháy do một số thanh niên xông vào -sau này người ta gọi là đặc công- hồi đó không có danh từ đặc công -người ta gọi là cảm tử.
Đến cuối 50 thì xảy ra vụ Trần Văn Ơn. Bây giờ, có một số người ở tại Quận Cam từng học Petrus Ký cũ cùng thời với Trần Văn Ơn, nói rằng Trần Văn Ơn chỉ là một học sinh trung bình đi theo đoàn và là nạn nhân của một viên đạn vô tình chứ không phải là lãnh đạo, cũng không phải là người cầm đầu. Nhưng ít ra anh cũng là người tham gia cho nên không có gì đặc biệt cả. Cho nên đó cũng là một chi tiết thôi. Ngoài ra khi Trần Văn Ơn chết thì chôn tại miếng đất ở nghĩa trang Đô Thành phụ -nó là miếng đất nhỏ nằm trước sân đá bóng Cộng Hòa. Trước sân Cộng Hòa có mấy đường nho nhỏ mà người ta hay dùng tập lái xe hoặc thi lấy bằng lái xe hơi -đường ngăn ngắn ô vuông- Nhưng sau 75, nghe nói là mộ cũng bị bốc sang chỗ khác, tức là mộ cũng không được săn sóc chú ý lắm. Nhưng cho đến gần đây ngày 9 tháng Giêng vẫn là ngày Sinh viên Học sinh.
Nhưng đối với trường Petrus Ký, vì chuyện đó cho nên ngày 9 tháng Giêng hàng năm bao giờ cũng là ngày căng thẳng trong trường bởi vì thế nào cũng có một cái hình thức kỷ niệm nào đó được tổ chức ngấm ngầm, không phải trong khuôn viên trường mà một địa điểm nào đó. Bàn Cờ là một trong những địa điểm tổ chức, đại khái có một số người bí mật tụ họp làm lễ kỷ niệm. Nó có vẻ huyền thoại gay cấn. Sau đó có những phong trào mà học sinh của trường Petrus Ký tham gia những cuộc đấu tranh này nọ thì hầu như năm nào cũng có. Lúc nào cũng có tin anh này, anh kia bị bắt. Có hai lứa, một là khoảng Đệ Nhị hay Premier chương trình Tây và một lứa từ đệ Tứ trở xuống. Đám lớn thì còn ý thức và trưởng thành già dặn, đám nhỏ thì thường là bị lôi cuốn vào phong trào. Sau này nghe nói các anh em đó -sau năm 54- là những người nối vào thời kỳ đấu tranh hiệp thương -lúc chưa có Mặt Trận.
Trong Nam, vấn đề là các cuộc kháng chiến nổi dậy do các xung đột với chính quyền là một vấn đề an ninh quan trọng. Thời TT Diệm chuyện đó là một điểm rất găng. Thời đó có một cơ quan cảnh sát, được gọi cơ quan cảnh sát Đặc Biệt miền Đông (gián đoạn vì có điện thoại). Thời đó, trong các buổi lễ bí mật loại lễ giỗ Trần Văn Ơn mình vẫn dùng cho các bài truy điệu - Hồn Sông Gianh, rồi bài “Người Xưa Đâu Tá?” rồi “Bài Kinh Cầu Nguyện”, ba bài của Lưu Hữu Phước. Đặc biệt năm 55, ba bài được soạn lời riêng cho buổi truy điệu đó. Lờ ca này buộc tội chính phủ Sàigòn trong việc đánh nhau với Bình Xuyên, đốt cửa đốt nhà... Lúc đó có hai bài hát riêng của đấu tranh. Một bài là “Đi công tác cứu trợ” của anh Trần Phú Hữu, học sinh đệ Tứ, sau có anh Lê Tấn, sau đó các anh này bị bắt đày đi Côn Đảo, sau 75 không nghe nói tới chắc là đã chết hết.
Sau đó nảy ra bọn trẻ hơn những người trên, nằm trong bọn học sinh ở tỉnh về Sàigòn trọ học. Họ ở chung trong các khu với nhau, nhà bao giờ cũng nằm ở trong các khu kiểu như Bàn Cờ, Lê Văn Duyệt, cũng có khi nó ở trong các khu nội trú nào đó. Và họ có tính cách đoàn thể lắm. Họ giúp đỡ lẫn nhau, người này đi làm lấy tiền giúp người kia đi học hay là mỗi ngày lễ họ kéo nhau đi về tỉnh Bến Tre, Bình Dương, Biên Hòa, ra bến xe đò đi nửa vé nhiều khi không có tiền cũng được. Trong căn nhà trọ của họ không có giường chiếu gì cả, chỗ nào cũng thấy một đống sách, sách kê thành giường thành ghế thành gối, đó là ở chỗ họ có đoàn thể có tổ chức. Sau này cao hơn họ có cô Năm chú Ba này kia, người thì tiếp tế bánh mì, người thì tiếp tế xôi, khi thì làm công tác xã hội, khi thì làm công tác nghĩa thục các thứ nhưng mà có truyền thống lâu đời từ trước. Thành ra một hệ thống như vậy lợi hại lắm. Nó là cái phong trào, sau này từ đó mà MTGPMN họ huy động được tất cả. Tới lượt MTGPMN bị người khác huy động cho tới lúc thành công thì họ bị giải thể luôn đó là một vấn đề khác.
Trở lại các buổi lễ truy điệu, thì tổ chức hát ở bờ sông, truy điệu vừa hát vừa run, cảnh sát hồi đó họ cũng khôn khéo lắm họ không bắt ngay tại chỗ, họ để giải tán rồi họ mới bắt. Tất cả những vụ đấu tranh nội thành hồi đó không bao giờ bị bắt trong lúc hội họp hay bị bắt trong lúc xảy ra công tác, biểu tình, mít tinh, hội họp không có, bao giờ cũng về rồi họ bắt tẻ ra, bao giờ họ cũng bắt các người cầm đầu. Họ tìm ra những người gọi là Ban Đại Diện họ bắt.
Ban đại diện (các lớp học sinh) thì có hai ba loại, có cái thứ mà học giỏi thì nó được cử làm ban đại diện, nó bị lôi kéo vào cái đó, họ không ở trong ban tổ chức, cùng lắm là cảm tình viên này kia thôi. Chỉ khi nào họ bị bắt và rơi vào hệ thống đàn áp thì sau này có khi họ được móc nối tổ chức thì họ trở thành tham gia xã hội. Còn các cán bộ thật sự thì họ lẩn tránh đàng sau những cái đó (Ban đại diện), họ bảo toàn nhân sự của họ, họ làm cái công việc đưa người này đẩy người kia ra thôi, họ đi kiếm phương tiện mang về thôi. Thành thử cái guồng máy an ninh điều tra phải mất nhiều chặng mới đụng được đến cái thành phần cao hơn nữa là cố vấn.
Về đám cố vần này, họ không phải là ở trong trường, đôi khi năm thì mười họa là giáo chức, thực sự họ là người ở ngoài hết, họ là anh bán bánh mì, hay anh công nhân hay anh thân sĩ nào đó. Nghĩa là có thể họ rất trẻ, trẻ hơn đám học sinh chừng một chút, họ có thể già dặn hơn một chút. Cao điểm nhất là thời kỳ đấu tranh hòa bình năm 64 - 65 thì tất cả hệ thống này mới biến mất. Biến mất đó là vì họ bị các guồng máy an ninh Sài gòn cô lập triệt tiêu. Lúc đó thì họ đã đẻ ra nhiều phong trào khác nữa hợp pháp hơn, công khai hơn, cơ sở hơn. Thí dụ như Phong trào tiểu thương, phong trào giáo chức, phong trào này kia từ 68 - 72 mà mình gọi là phong trào Đòi Quyền Sống mấy chục đoàn thể, sau này 75 thì ngay cả công giáo người ta cũng mô phỏng theo phương pháp này người ta tổ chức những đoàn thể đấu tranh của người ta. Lúc tháng 4/75 có từ 20 cho đến 40 đoàn thể công giáo tổ chức như thế này đấu tranh cho hòa bình, thành ra những người đó sau đó họ lập tức xoay ra họ chỉa mũi dùi vào các chỗ như là Cơ Quan Ngoại Giao Tòa Thánh, Khâm sứ Tòa Thánh hay là Tòa Tổng Giám Mục các thứ này kia là phương pháp từ đó mà ra hết.
Tóm lại những phương pháp đấu tranh như thế này ở Việt Nam nó có từ thời Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, những phong trào họ dấy lên sau đó là Đông Dương Đại Hội, sau đó là thời kỳ Mặt Trận Bình Dân thì nó được hợp pháp công khai đến lúc chấm dứt Mặt Trận Bình Dân thì thực dân Pháp bắt hết tất cả những người hoạt động, người ta đưa đi giam các nơi trước ngày Đệ II Thế Chiến.
Bối cảnh thời sự của VN đầu năm 50:
4 cường quốc chia phe: Trung Cộng & Liên Sô công nhận VN Dân Chủ Cộng Hòa; Mỹ & Anh thì là phe chính phủ Bảo Đại, chuyện này xẩy ra trong 2 tháng đầu năm 50.
Cuối năm 49 Trung Quốc kỷ niệm toàn thắng làm chủ Trung Hoa Lục Địa. Cũng trong năm 49 Nga Xô thử bom nguyên tử. Điều này là biến cố lớn vì người Mỹ cho rằng đến 51, 59 Nga mới làm được bom nguyên tử, nhưng nhà bác học Anh gốc Đức đã đưa lén tài liệu cho Nga nên Nga thu ngắn được vài năm.
Năm 49 là quan trọng trong chiến tranh lạnh vì hai biến cố kể trên làm cho cán cân hai khối Tư bản và CS đảo lộn, và Mỹ bắt đầu đi vào chiến tranh lạnh quy mô hơn, có biện pháp mới, biên giới mới, tức là thừa nhận Pháp tại VN.
Trước đó, các năm 47, 48. Mỹ còn ngần ngại nhưng đến 49, lần đầu tiên Mỹ đưa ra đề nghị viện trợ cho VN trong ngân sách viện trợ cho cuộc chiến đấu chống CS tại Đông Dương. Đối với Mỹ thì là viện trợ cho VN nhưng với Pháp là viện trợ cho Pháp (qua nước Pháp). Viện trợ gồm quân sự, nhân sự và kinh tế. Quân sự giao hoàn toàn cho Tây; nhân sự chỉ vài trăm người lái mấy chiếc phi cơ (sơn lại), chỉ có kinh tế là giao thẳng cho VN, đó là nguồn gốc của USOM.
Do đó, khi đoàn tàu Mỹ đến giao phi cơ quan sát và thả bom nho nhỏ ở bến Thủ Thiêm thì là bên kháng chiến sách động sinh viên học sinh biểu tình, nhưng hồi đó có rất ít sinh viên cho nên phải nói đó là cuộc vận động học sinh do nội thành tổ chức.
Cuộc vận động này bắt đầu từ giới tiểu thương ở chợ, mấy bà buôn gánh bán bưng ở chợ Bến Thành đình công bãi thị, nối lại không khí thời 49. Sau đó đến đám học trò tiếp tay, kéo đến dinh Thủ Hiến đưa kiến nghị (năm chót của Trần Văn Hữu). Đám biểu tình tụ tập tại cây da trước cửa Tòa Án. Mấy tòa nhà lớn ở trung tâm thành phố gồm bên này dinh Gia Long, bên kia tòa án, bên kia là khám lớn. Lúc đó khám lớn còn y nguyên, gọi là số 69 , hiện nay là Văn Khoa. 1952, một năm sau, Nguyễn Văn Tâm lên mới quyết định phá bỏ khám lớn. (Về việc phá bỏ khám lớn: Ngày đó Nguyễn Văn Tâm dùng búa đập tường, -họ có bắt học sinh đi xem- lúc đó tôi (ĐNY) học Đệ Thất.)
Vào lúc biểu tình thì tôi (ĐNY) học tiểu học Trường ở đường Ngô Tùng Châu, không biết gì, chỉ thấy ồn ào ngoài phố xa. Trong lớp có mấy anh lớn -thời đó có hiện tượng mấy anh khá lớn mà đi học lớp nhỏ là vì chạy giặc bỏ học hành ba bốn năm- cho nên có những lớp mà tuổi tác học trò cách nhau 4, 5 tuổi. Có gia đình gồm 4 anh em từ Bắc vào ở căn nhà ở khu Bàn Cờ sau lưng Cao Thắng, như nhà hoang rộng -lúc ấy Bàn Cờ còn trống trơn- bốn anh em cùng học lớp nhì, lớp ba với nhau. Anh lớn nhất tên là Vinh, dẫn dắt cả bọn này đi biểu tình. Đi từ chỗ Ngô Tùng Châu đến Ngã Sáu rồi mình cũng không được đi tới đường Gia Long, chỉ biết lộn xộn kéo nhau đi.
Sau đó là bãi khóa đi vòng vòng các đường phố. Nhưng đến lúc có đám tang (Trần Văn Ơn) thì ai cũng đi. Đám tang để quan tài ở chỗ Trường Sư Phạm sau này. Tại khu đó có bốn tòa nhà ba tầng thì xác để tòa nhà đầu tiên. Trước đó xác ở nhà thương Chợ Rẫy - chết trong đó rồi đưa về - sau này đưa vô chôn ở Chợ Lớn.
Lúc đó Trò Ơn là học sinh Tú Tài -chưa thi Tú tài- Lúc đó Tú tài giống như Cử nhân bây giờ, sang trọng lắm! Đám tang đã trở nên một cái gì rất là nhân dân. Cái đó lúc ấy mình cũng không hiểu tại sao lại to lớn như vậy. Sau này mãi nhờ những người như ông Quỳnh (Nguyễn Đức Quỳnh) giải thích mình mới hiểu rõ. Tức là thời gian đó guồng máy chính trị của người Pháp ở miền Nam VN họ cố tình thả nổi một số hoạt động do cán bộ kháng chiến điều khiển. Để yên cho họ hoạt động tưng bừng - thứ nhất là để cho nổi lên, thứ hai là chứng minh với Mỹ là CS mạnh như thế, tràn ngập như thế đó để cho Mỹ viện trợ.
Thành thử về phương diện văn học thì nhóm văn học xuất bản -nhà xuất bản Nam Việt, Thần Đồng, Sống Chung in sách Đệ Tam Quốc Tế, sách tùm lum, nhất là sách của bộ ba Tam Ích - Thiên Giang - Thê Húc. Ba ông này sau là ba trường hợp trí thức VN. Ông Tam Ích tự treo cổ, ông Thê Húc thì về sau đi sang Mỹ đổi tên đổi họ. Còn ông Thiên Giang thì ở lại bên kia tới cùng, cho đến khi năm 68 ông Thiên Giang và bà vợ ở trong phòng trào Đòi Quyền Sống, nhưng sau 75 đã biến mất có thể chưa bị làm gì thì đã có việc thanh toán Mặt Trận. Đại khái lúc đó rất hỗn quân hỗn quan.
Một mặt CS, một mặt kháng chiến, một mặt hoạt động trong thành phố tưng bừng hoa lá. Vẫn có bót Catinat, vẫn có cảnh sát bắt người này người khác, nhưng không làm phong trào phải lắng đi. Hồi đó tôi nhớ có đi dự đám tang -với bà cụ- Đi xe xích lô và đi bộ. Nơi chôn ở xa lắm, tuốt Chợ Lớn, nhưng lúc về thì mấy ông xích lô không lấy tiền, gọi là ngày ủng hộ bà con.
Lúc đó là Tháng Giêng. Ngày chết của Trần Văn Ơn là mùng 9 tháng Giêng. Cho nên sau này ngày 9 tháng Giêng là ngày sinh viên học sinh là vậy.
Ở VN có một hình thức hoạt động chính trị là “phong trào đám tang” -có lẽ bắt đầu từ đám tang Phan Châu Trinh- Cho nên đám tang này rồi sau đó là đám tang của các vị trong phong trào Phật Tử. Đó là phương pháp tổ chức đấu tranh nội thành lẫn lộn. Nó lên cao điểm nhất là thời Mậu Thân rồi 71 - 72
Sau này đám tang Nhất Linh thì sao?
Đám tang Nhất Linh thì cũng mang máng kiểu đó. Người ta dùng đám tang để kích động. Người ta tụ họp trong đám tang, diễn hành trong đám tang, tập họp tại nghĩa trang. Thời Nhất Linh đang manh nha cái vụ khủng bố Phật Giáo. Thời Nhất Linh thì gốc quốc gia cho nên một số công chức viên chức cũng muốn đi dự đám tang cho nên (chuyện đàn áp) không đến nỗi nào. Nhưng riêng đám táng Nhất Linh cũng buồn cười là chôn ở nghĩa trang Gò Vấp (Xóm Mới đi vô). Đám tang rất đông, nhất là xe đạp, xe gắn máy và công an lẫn lộn, nhưng không có cảnh ruồng bắt. Nhưng cũng có hạn chế, đông nhất là bọn trẻ bởi vì nó khích động bọn trẻ. Nó không có tính cách tôn giáo, không có tính cách đảng phái. Nhất Linh là một biểu tượng tinh thần. Mặt khác việc đàn áp Phật Giáo đang lên, lúc đó là mùng 7 tháng 7. Một tháng hai tuần lễ sau -tức là 21 tháng 8- có lệnh đánh chùa. Không khí lúc đó ngày càng găng.
Vụ đám tang Nhất Linh lúc đó như là một cái mốc. Trước đó phong trào đấu tranh ở thành phố chỉ giới hạn trong tăng ni Phật Tử nhưng sau vụ Nhất Linh nó lan tràn ra thanh niên trí thức quần chúng. Và đến ngày đánh chùa thành ra có thêm quân đội vào nữa.
Bây giờ trở lại với Trần Văn Ơn. Mấy năm sau đó kỷ niệm ngày giỗ, hồi anh học đệ tam, đệ tứ thì sao?
Từ đó về sau Trần Văn Ơn là biểu hiện sự bất khuất của giới thanh niên. Con người Trần Văn Ơn thế nào thì mọi người cũng không hiểu rõ và cũng không ai ra nói là họ hàng hay anh em để thừa hưởng gì cả thì coi đó như tượng trưng cho lớp trẻ hy sinh. Trong cái lớp trẻ hy sinh trong Nam Bộ Kháng Chiến có hai đợt. Năm 47 có (Lữ Kiến Đồng) ôm tạc đạn cho nổ kho đạn Thị Nghè, sau này là bên hông Sở Thú, nơi tiểu đoàn Tâm Lý Chiến đóng. Kho đạn bị cháy do một số thanh niên xông vào -sau này người ta gọi là đặc công- hồi đó không có danh từ đặc công -người ta gọi là cảm tử.
Đến cuối 50 thì xảy ra vụ Trần Văn Ơn. Bây giờ, có một số người ở tại Quận Cam từng học Petrus Ký cũ cùng thời với Trần Văn Ơn, nói rằng Trần Văn Ơn chỉ là một học sinh trung bình đi theo đoàn và là nạn nhân của một viên đạn vô tình chứ không phải là lãnh đạo, cũng không phải là người cầm đầu. Nhưng ít ra anh cũng là người tham gia cho nên không có gì đặc biệt cả. Cho nên đó cũng là một chi tiết thôi. Ngoài ra khi Trần Văn Ơn chết thì chôn tại miếng đất ở nghĩa trang Đô Thành phụ -nó là miếng đất nhỏ nằm trước sân đá bóng Cộng Hòa. Trước sân Cộng Hòa có mấy đường nho nhỏ mà người ta hay dùng tập lái xe hoặc thi lấy bằng lái xe hơi -đường ngăn ngắn ô vuông- Nhưng sau 75, nghe nói là mộ cũng bị bốc sang chỗ khác, tức là mộ cũng không được săn sóc chú ý lắm. Nhưng cho đến gần đây ngày 9 tháng Giêng vẫn là ngày Sinh viên Học sinh.
Nhưng đối với trường Petrus Ký, vì chuyện đó cho nên ngày 9 tháng Giêng hàng năm bao giờ cũng là ngày căng thẳng trong trường bởi vì thế nào cũng có một cái hình thức kỷ niệm nào đó được tổ chức ngấm ngầm, không phải trong khuôn viên trường mà một địa điểm nào đó. Bàn Cờ là một trong những địa điểm tổ chức, đại khái có một số người bí mật tụ họp làm lễ kỷ niệm. Nó có vẻ huyền thoại gay cấn. Sau đó có những phong trào mà học sinh của trường Petrus Ký tham gia những cuộc đấu tranh này nọ thì hầu như năm nào cũng có. Lúc nào cũng có tin anh này, anh kia bị bắt. Có hai lứa, một là khoảng Đệ Nhị hay Premier chương trình Tây và một lứa từ đệ Tứ trở xuống. Đám lớn thì còn ý thức và trưởng thành già dặn, đám nhỏ thì thường là bị lôi cuốn vào phong trào. Sau này nghe nói các anh em đó -sau năm 54- là những người nối vào thời kỳ đấu tranh hiệp thương -lúc chưa có Mặt Trận.
Trong Nam, vấn đề là các cuộc kháng chiến nổi dậy do các xung đột với chính quyền là một vấn đề an ninh quan trọng. Thời TT Diệm chuyện đó là một điểm rất găng. Thời đó có một cơ quan cảnh sát, được gọi cơ quan cảnh sát Đặc Biệt miền Đông (gián đoạn vì có điện thoại). Thời đó, trong các buổi lễ bí mật loại lễ giỗ Trần Văn Ơn mình vẫn dùng cho các bài truy điệu - Hồn Sông Gianh, rồi bài “Người Xưa Đâu Tá?” rồi “Bài Kinh Cầu Nguyện”, ba bài của Lưu Hữu Phước. Đặc biệt năm 55, ba bài được soạn lời riêng cho buổi truy điệu đó. Lờ ca này buộc tội chính phủ Sàigòn trong việc đánh nhau với Bình Xuyên, đốt cửa đốt nhà... Lúc đó có hai bài hát riêng của đấu tranh. Một bài là “Đi công tác cứu trợ” của anh Trần Phú Hữu, học sinh đệ Tứ, sau có anh Lê Tấn, sau đó các anh này bị bắt đày đi Côn Đảo, sau 75 không nghe nói tới chắc là đã chết hết.
Sau đó nảy ra bọn trẻ hơn những người trên, nằm trong bọn học sinh ở tỉnh về Sàigòn trọ học. Họ ở chung trong các khu với nhau, nhà bao giờ cũng nằm ở trong các khu kiểu như Bàn Cờ, Lê Văn Duyệt, cũng có khi nó ở trong các khu nội trú nào đó. Và họ có tính cách đoàn thể lắm. Họ giúp đỡ lẫn nhau, người này đi làm lấy tiền giúp người kia đi học hay là mỗi ngày lễ họ kéo nhau đi về tỉnh Bến Tre, Bình Dương, Biên Hòa, ra bến xe đò đi nửa vé nhiều khi không có tiền cũng được. Trong căn nhà trọ của họ không có giường chiếu gì cả, chỗ nào cũng thấy một đống sách, sách kê thành giường thành ghế thành gối, đó là ở chỗ họ có đoàn thể có tổ chức. Sau này cao hơn họ có cô Năm chú Ba này kia, người thì tiếp tế bánh mì, người thì tiếp tế xôi, khi thì làm công tác xã hội, khi thì làm công tác nghĩa thục các thứ nhưng mà có truyền thống lâu đời từ trước. Thành ra một hệ thống như vậy lợi hại lắm. Nó là cái phong trào, sau này từ đó mà MTGPMN họ huy động được tất cả. Tới lượt MTGPMN bị người khác huy động cho tới lúc thành công thì họ bị giải thể luôn đó là một vấn đề khác.
Trở lại các buổi lễ truy điệu, thì tổ chức hát ở bờ sông, truy điệu vừa hát vừa run, cảnh sát hồi đó họ cũng khôn khéo lắm họ không bắt ngay tại chỗ, họ để giải tán rồi họ mới bắt. Tất cả những vụ đấu tranh nội thành hồi đó không bao giờ bị bắt trong lúc hội họp hay bị bắt trong lúc xảy ra công tác, biểu tình, mít tinh, hội họp không có, bao giờ cũng về rồi họ bắt tẻ ra, bao giờ họ cũng bắt các người cầm đầu. Họ tìm ra những người gọi là Ban Đại Diện họ bắt.
Ban đại diện (các lớp học sinh) thì có hai ba loại, có cái thứ mà học giỏi thì nó được cử làm ban đại diện, nó bị lôi kéo vào cái đó, họ không ở trong ban tổ chức, cùng lắm là cảm tình viên này kia thôi. Chỉ khi nào họ bị bắt và rơi vào hệ thống đàn áp thì sau này có khi họ được móc nối tổ chức thì họ trở thành tham gia xã hội. Còn các cán bộ thật sự thì họ lẩn tránh đàng sau những cái đó (Ban đại diện), họ bảo toàn nhân sự của họ, họ làm cái công việc đưa người này đẩy người kia ra thôi, họ đi kiếm phương tiện mang về thôi. Thành thử cái guồng máy an ninh điều tra phải mất nhiều chặng mới đụng được đến cái thành phần cao hơn nữa là cố vấn.
Về đám cố vần này, họ không phải là ở trong trường, đôi khi năm thì mười họa là giáo chức, thực sự họ là người ở ngoài hết, họ là anh bán bánh mì, hay anh công nhân hay anh thân sĩ nào đó. Nghĩa là có thể họ rất trẻ, trẻ hơn đám học sinh chừng một chút, họ có thể già dặn hơn một chút. Cao điểm nhất là thời kỳ đấu tranh hòa bình năm 64 - 65 thì tất cả hệ thống này mới biến mất. Biến mất đó là vì họ bị các guồng máy an ninh Sài gòn cô lập triệt tiêu. Lúc đó thì họ đã đẻ ra nhiều phong trào khác nữa hợp pháp hơn, công khai hơn, cơ sở hơn. Thí dụ như Phong trào tiểu thương, phong trào giáo chức, phong trào này kia từ 68 - 72 mà mình gọi là phong trào Đòi Quyền Sống mấy chục đoàn thể, sau này 75 thì ngay cả công giáo người ta cũng mô phỏng theo phương pháp này người ta tổ chức những đoàn thể đấu tranh của người ta. Lúc tháng 4/75 có từ 20 cho đến 40 đoàn thể công giáo tổ chức như thế này đấu tranh cho hòa bình, thành ra những người đó sau đó họ lập tức xoay ra họ chỉa mũi dùi vào các chỗ như là Cơ Quan Ngoại Giao Tòa Thánh, Khâm sứ Tòa Thánh hay là Tòa Tổng Giám Mục các thứ này kia là phương pháp từ đó mà ra hết.
Tóm lại những phương pháp đấu tranh như thế này ở Việt Nam nó có từ thời Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, những phong trào họ dấy lên sau đó là Đông Dương Đại Hội, sau đó là thời kỳ Mặt Trận Bình Dân thì nó được hợp pháp công khai đến lúc chấm dứt Mặt Trận Bình Dân thì thực dân Pháp bắt hết tất cả những người hoạt động, người ta đưa đi giam các nơi trước ngày Đệ II Thế Chiến.
Cái hồi bắt truy điệu lẻ tẻ đó, anh cũng bị bắt ở dịp đó?
Hồi đó tôi (ĐNY) còn nhỏ quá, hồi đó cái vụ truy điệu đó tôi không phải là cánh tổ chức, tôi là cánh tham gia. Sở dĩ tôi tham gia mạnh là vì lúc đó tôi là hướng đạo, hướng đạo mình có cái khuyến khích trong nội bộ là đi đâu mình cũng lăng xăng, mình đóng cái vai tổ chức, thí dụ như ăn uống mình tổ chức cho người ta ăn uống, đưa đón mình tổ chức đưa đón, trật tự này kia nhưng mà mình không biết chương trình. Chương trình là cái chuyện đó định làm như thế nào mình không biết nhưng mà thấy có một số người tập họp mình xoay ra tổ chức thế nào cho có trật tự.
Đó là năm 55, nhưng năm 56 tôi đi sâu vào cái đó là sản xuất báo, báo bí mật, báo lậu. Đến năm 57 thì tổ chức hội họp bí mật.
Hồi đó tôi (ĐNY) còn nhỏ quá, hồi đó cái vụ truy điệu đó tôi không phải là cánh tổ chức, tôi là cánh tham gia. Sở dĩ tôi tham gia mạnh là vì lúc đó tôi là hướng đạo, hướng đạo mình có cái khuyến khích trong nội bộ là đi đâu mình cũng lăng xăng, mình đóng cái vai tổ chức, thí dụ như ăn uống mình tổ chức cho người ta ăn uống, đưa đón mình tổ chức đưa đón, trật tự này kia nhưng mà mình không biết chương trình. Chương trình là cái chuyện đó định làm như thế nào mình không biết nhưng mà thấy có một số người tập họp mình xoay ra tổ chức thế nào cho có trật tự.
Đó là năm 55, nhưng năm 56 tôi đi sâu vào cái đó là sản xuất báo, báo bí mật, báo lậu. Đến năm 57 thì tổ chức hội họp bí mật.
Báo lậu in ?
Báo in bột, tức là bột thường, bột gạo, nhưng có một đặc biệt là mực in, mực phải mua ở tiệm bán ở đường Catina. Lọ mực đó là loại mực của Ấn Độ. Lọ mực cũng đắt tiền, lúc đó đi mua lọ mực cũng bằng bao anh em đi một chầu ciné. Mực chà lên bột mực thấm vào lăn từ tờ giấy này qua tờ giấy kia, lăn độ chừng ba chục trang thì bột xộc xạch và chữ ngoằn ngoèo hết, đôi khi muốn làm nhiều phải in hai lần. Sau này người ta gọi in sương sa thì cũng là nguyên tắc đó hết. Thực ra thì cái đó chỉ là chuyện học tập, thực sự nội dung của những tờ đó không có gì đặc biệt, thực sự nó tập cái sinh hoạt gắn bó tổ chức và nó tập cho người ta tổ chức thì đúng hơn, tập cho người ta dính dáng vào những sinh hoạt. Giai đoạn này không có vấn đề truyền đơn. Giai đoạn này là giai đoạn gắn bó với nhau, nhưng đến năm sau năm 57 là hội họp là đấu tranh thì nó có vấn đề là móc nối đấu tranh liên lạc đại diện trường này trường kia, lớp này lớp kia, trường này trường nọ trường kia, tỉnh này tỉnh nọ tỉnh kia và phải có chỗ họp.
Họp thường thường đi vô những khu như Vườn Chuối, Vườn Chiếc này kia, mượn được cái nhà người này người kia họp. Có khi phải đi ra Gia Định họp, Biên Hòa họp, dự nhiều những buổi họp dần dà mình thành người tổ chức, cuối cùng tôi thành ra cái người chủ tọa các buổi họp mà tôi không phải là đại diện chính thức gì cả, vì là mình hoạt động lu bù các thứ nên mình học không thể học khá được, mà không học khá thì không đại diện trong lớp, không đại diện trong lớp thì không đại diện trong trường. Nhưng mà đám đại diện là đám ký tên còn mình là đám tổ chức.
Đến lúc kéo nhau ra biểu tình, về đến nơi thì mới biết ra là những người ký tên các thứ này kia thì là bị cảnh sát công an gọi lên hết, thì nó cứ phăng lần này hết ai ai ngay cả đến khi nó vồ được mình nó hỏi: Ai là người bày ra cho anh cái này cái kia, nó không tin là bọn nhỏ mà không có bọn lớn đằng sau, nhưng suy lại là chỉ có bọn trẻ với nhau làm chả có bọn lớn nào hết hay bọn lớn chỉ là bọn ngấm ngầm thôi không xuất hiện. Những người lớn đó họ chỉ nói qua những người không chính thức trong anh em nên không ai biết rõ ai nhưng bài bản cứ tuôn ra.
Sau đó chưa hết, sau đó tôi không có hoạt động với các học sinh nữa, là vì sau cái thời kỳ mà mình bị giữ công an cảnh sát khi thả mình ra bao giờ nó bắt cũng phải ký giấy là có ai liên lạc phải báo cho nó. Khi mình về đến nhà hay mình về đến trường thì mọi người ai cũng biết là người này được thả về thì ai người ta ai cũng xa hết, ai cũng không dám liên lạc, thì cái đó cũng tốt thôi thì thay vì mình báo động cho người ta đừng liên lạc mình thì người ta đã biết rồi, có cách người ta biết rồi.
Nhưng mà đến lúc này lại có những người nó đến rủ mình đi vào những phong trào khác không phải phong trào học sinh nữa bây giờ phong trào lao động, bây giờ tôi đi tổ chức lao động, ngày mùng 1-5 thì tổ chức cho lao động biểu tình, tổ chức lao động hội họp này kia, thậm chí còn tổ chức cho các nghiệp đoàn văn nghệ sĩ nữa mà văn nghệ sĩ đây là văn nghệ sĩ của nhân dân. Lần đầu tiên mình mới biết thế nào là chuyện họp. Họp đến đâu công an ngồi bên cạnh đều biết vì trong trụ sở nghiệp đoàn mà, suốt ngày đêm công an ngồi ghi chép các thứ, thậm chí ngày mùng 1-5 đi biểu tình đó, đi vào cửa nó cũng ghi tên, tức là đấu tranh hợp pháp công khai ra mặt hết mà mình vẫn không biết người điều động là ai. Mà nếu muốn liên lạc thì người ta hẹn gặp cứ ở trên đường đó chiều giờ đó thì gặp nhau.
Nếu thời kỳ đó mình bị bắt giam cầm thì thường thường thế nào mình sẽ được móc nối khi ở trong tù. Như thế mới là bắt đầu đi vào tổ chức. Còn bấy giờ chỉ là những cảm tình quần chúng nhân dân, lôi kéo các thứ này kia. Loại cảm tình viên này thường rơi rụng, tất nhiên nó cũng có những anh rơi rụng bất ngờ. Đa số những anh em mà thường có hệ thống liên lạc khác. Trong trường hợp tôi, những liên lạc khác đó không phải của anh em miền Nam, không phải những anh em hướng đạo hay anh em Bắc kỳ di cư chẳng hạn. Anh em Bắc Kỳ di cư mở miệng ra là chống Cộng, thực sự nó đi sang một thằng khác.
Trong trường hợp tôi, tôi bỏ học sớm quá, cho nên tôi không ở trong hệ thống nhà trường, chẳng hệ thống lao động, chẳng hệ thống nào hết, tiện đâu mình đi chơi giao dịch ở đó rồi thành thử mình rơi ra ngoài nó không có ở trong chính thống. Bây giờ nhìn lại thì nó rõ lắm, chứ hồi đó như cơn lốc nó cứ lôi lôi đi những anh thanh niên mười mấy tuổi cứ bị lôi lôi đi như vậy, ở thành phố nên có nhiều cơ hội gặp gỡ, nhiều sinh hoạt.
Thành ra đời mỗi người, ở tuổi mười mấy nó có những kinh nghiệm đúng với tuổi đó. Ở đây, tôi có những kiinh nghiệm hơi sớm ngoài kinh nghiệm đi học mà nó lại chậm về kinh nghiệm hồi còn bé như đánh đáo, đánh điếc, bắn chim, thì nó là loại kinh nghiệm thành phố này. Chỉ có thời đó nó có như vậy thôi, bởi vi chiến tranh nó xảy ra trên hai ba bình diện, nội chiến, ý thức hệ này kia không phải bây giờ người ta mới tận dụng đám trẻ con như là bên Phi Châu, đám trẻ 13, 14 tuổi cầm khẩu súng bazoka hay là mặc bộ đồ lính của người lớn nom nó buồn cười. Thời đó người ta cũng sử dụng trẻ con nhưng mà tinh vi, vô cùng tinh vi, hệ thống lớp lang và nó có một kinh nghiệm là mấy chục năm ở Việt Nam, Trung Quốc, ở ngoài Bắc vào trong Nam mấy chục năm, mấy thế hệ như vậy. Thành thử cái đó đối với Tây Phương đó là cái gì nó hơi lạ nhưng đối với xứ nông nghiệp xứ Đông Nam Á mình thì cái đó nó thành ra chuyện bình thường ai cũng có thể trải qua được.
Anh có vào lại Petrus Ký không?
Ờ không thì...
Năm nào ra khỏi?
Ờ tháng Giêng năm 59 thì ra khỏi Petrus Ký, khi mà bị bắt rồi được thả đó, thì chưa sao vẫn còn đi học được nhưng mà xáo trộn là xáo trộn của bản thân mình thôi còn chuyện học hành nhà trường vẫn chưa có gì hết, nhà trường chưa có cảnh sát hóa đến độ... Nhưng mà cái lạ lùng nhất trong trường hợp của tôi đó là bị giải tòa, tức là bị truy tố chính thức ra tòa vì tội phá rối trị an, sau này những chuyện đó nó cũng xảy ra nhiều lần nhưng mà trong thời Đệ Nhất Cộng Hòa đối với bọn dưới mười tám tuổi thì chỉ có xảy ra lần đó.
Lần đó họ đưa ra đâu 14 người ra trước tòa về tội đó, 14 người trong đó là 12 người đại diện của các ban đại diện học sinh, những người đã ký tên vào các kiến nghị, thì trong những người ký tên có năm bảy người hoạt động, có những người vì là đại diện nên phải ký vào thôi. Có những người sau đó gia đình lo cho họ thoát được, họ học hành tiếp tục bình thường không có gì hết, có những người cũng bị sổ đen sổ đỏ hoài, có những người thoát ly luôn.
Trong trường hợp tôi, tôi là người không có ký tên trên văn kiện nào hết, nhưng mà tôi lại ký trong hai cái loại văn kiện (hành chánh), tức là vì khi gửi những cái đó (bản kháng nghị) lên cho Tổng Thống và Quốc Hội thì phải ra bưu điện gửi bảo đảm, và hồi đó muốn gửi bảo đảm cho Tổng Thống và Quốc Hội thì họ biên căn cước của mình, thành ra nó có vẻ là một người tổ chức ở một dạng nào đó. Có lẽ trong trường hợp của tôi là tôi hoạt động khá độc lập thấy cái gì tiện mình làm chẳng phải mình thuộc hệ thống nào, chẳng có với ai, do đó nó truy mãi thì nó theo dõi mình và để đấy thôi. Nhưng đến lúc đưa ra tòa thì lại lấy cái tên tôi gọi là Vụ án Đỗ Ngọc Yến và các đồng lõa.
Ra tòa cuối tháng Giêng năm 59, ra tòa thì lại một kinh nghiệm ra tòa nữa. Đó là tự nhiên không biết từ đâu có bao nhiêu luật sư đến để đề nghị biện hộ. Khi xong rồi sau đó một số trong các ông đó sau là những ông đầu tầu của mấy ông tranh đấu sau này. Lúc xử án, lại nảy ra phong trào nhịn ăn điểm tâm để dành tiền trả luật sư biện hộ cho mấy người này. Xong đến ngày ra tòa lại bãi khóa, học sinh vây nghẹt tòa án các song sắt hàng rào tòa án bị bám nghẹt không vào được. Đến lúc chúng tôi vào đến nơi, sau khi tập họp điểm danh xong thì ông tòa nói là đình vô hạn định. Đình mà đình vô hạn định thì tức là ai về nhà nấy.
Tôi từ toà án đi về trường. Thì đó là buổi sáng ở tòa án, buổi chiều tôi mới về trường Petrus Ký, lúc đó tôi học đệ nhị. Vừa đến trường thì hai ông giám thị chờ sẵn kẹp cổ tống ra ngoài cửa trường và bảo từ rày trò không được trở lại trường này nữa vì sáng nay hội đồng giáo sư đã họp đuổi vĩnh viễn.
Nhớ ngày?
Thì đó là cuối tháng Giêng năm 59. Tôi cũng nói là “Cho tôi tôi lấy cái xe đạp” vì còn xe đạp trong trường. Đạp xe về đến nhà thì ông già đã biết, giám thị đã báo cho cha mẹ biết rồi.
Nghĩa là buổi sáng mình đến trường rồi mới ra tòa?
Không, buổi sáng từ nhà ra thẳng tòa án luôn.
Thế cái xe để đâu?
À không, có lẽ buổi trưa về đến trường để xe đạp, lúc đó còn làm báo xuân cho trường, lúc đó tôi là Trưởng ban Báo Chí của trường làm tờ báo Xuân nữa thành ra chạy tới chạy lui, tôi ra khỏi trường học sáng ngày hôm đó là đi luôn.
Báo in bột, tức là bột thường, bột gạo, nhưng có một đặc biệt là mực in, mực phải mua ở tiệm bán ở đường Catina. Lọ mực đó là loại mực của Ấn Độ. Lọ mực cũng đắt tiền, lúc đó đi mua lọ mực cũng bằng bao anh em đi một chầu ciné. Mực chà lên bột mực thấm vào lăn từ tờ giấy này qua tờ giấy kia, lăn độ chừng ba chục trang thì bột xộc xạch và chữ ngoằn ngoèo hết, đôi khi muốn làm nhiều phải in hai lần. Sau này người ta gọi in sương sa thì cũng là nguyên tắc đó hết. Thực ra thì cái đó chỉ là chuyện học tập, thực sự nội dung của những tờ đó không có gì đặc biệt, thực sự nó tập cái sinh hoạt gắn bó tổ chức và nó tập cho người ta tổ chức thì đúng hơn, tập cho người ta dính dáng vào những sinh hoạt. Giai đoạn này không có vấn đề truyền đơn. Giai đoạn này là giai đoạn gắn bó với nhau, nhưng đến năm sau năm 57 là hội họp là đấu tranh thì nó có vấn đề là móc nối đấu tranh liên lạc đại diện trường này trường kia, lớp này lớp kia, trường này trường nọ trường kia, tỉnh này tỉnh nọ tỉnh kia và phải có chỗ họp.
Họp thường thường đi vô những khu như Vườn Chuối, Vườn Chiếc này kia, mượn được cái nhà người này người kia họp. Có khi phải đi ra Gia Định họp, Biên Hòa họp, dự nhiều những buổi họp dần dà mình thành người tổ chức, cuối cùng tôi thành ra cái người chủ tọa các buổi họp mà tôi không phải là đại diện chính thức gì cả, vì là mình hoạt động lu bù các thứ nên mình học không thể học khá được, mà không học khá thì không đại diện trong lớp, không đại diện trong lớp thì không đại diện trong trường. Nhưng mà đám đại diện là đám ký tên còn mình là đám tổ chức.
Đến lúc kéo nhau ra biểu tình, về đến nơi thì mới biết ra là những người ký tên các thứ này kia thì là bị cảnh sát công an gọi lên hết, thì nó cứ phăng lần này hết ai ai ngay cả đến khi nó vồ được mình nó hỏi: Ai là người bày ra cho anh cái này cái kia, nó không tin là bọn nhỏ mà không có bọn lớn đằng sau, nhưng suy lại là chỉ có bọn trẻ với nhau làm chả có bọn lớn nào hết hay bọn lớn chỉ là bọn ngấm ngầm thôi không xuất hiện. Những người lớn đó họ chỉ nói qua những người không chính thức trong anh em nên không ai biết rõ ai nhưng bài bản cứ tuôn ra.
Sau đó chưa hết, sau đó tôi không có hoạt động với các học sinh nữa, là vì sau cái thời kỳ mà mình bị giữ công an cảnh sát khi thả mình ra bao giờ nó bắt cũng phải ký giấy là có ai liên lạc phải báo cho nó. Khi mình về đến nhà hay mình về đến trường thì mọi người ai cũng biết là người này được thả về thì ai người ta ai cũng xa hết, ai cũng không dám liên lạc, thì cái đó cũng tốt thôi thì thay vì mình báo động cho người ta đừng liên lạc mình thì người ta đã biết rồi, có cách người ta biết rồi.
Nhưng mà đến lúc này lại có những người nó đến rủ mình đi vào những phong trào khác không phải phong trào học sinh nữa bây giờ phong trào lao động, bây giờ tôi đi tổ chức lao động, ngày mùng 1-5 thì tổ chức cho lao động biểu tình, tổ chức lao động hội họp này kia, thậm chí còn tổ chức cho các nghiệp đoàn văn nghệ sĩ nữa mà văn nghệ sĩ đây là văn nghệ sĩ của nhân dân. Lần đầu tiên mình mới biết thế nào là chuyện họp. Họp đến đâu công an ngồi bên cạnh đều biết vì trong trụ sở nghiệp đoàn mà, suốt ngày đêm công an ngồi ghi chép các thứ, thậm chí ngày mùng 1-5 đi biểu tình đó, đi vào cửa nó cũng ghi tên, tức là đấu tranh hợp pháp công khai ra mặt hết mà mình vẫn không biết người điều động là ai. Mà nếu muốn liên lạc thì người ta hẹn gặp cứ ở trên đường đó chiều giờ đó thì gặp nhau.
Nếu thời kỳ đó mình bị bắt giam cầm thì thường thường thế nào mình sẽ được móc nối khi ở trong tù. Như thế mới là bắt đầu đi vào tổ chức. Còn bấy giờ chỉ là những cảm tình quần chúng nhân dân, lôi kéo các thứ này kia. Loại cảm tình viên này thường rơi rụng, tất nhiên nó cũng có những anh rơi rụng bất ngờ. Đa số những anh em mà thường có hệ thống liên lạc khác. Trong trường hợp tôi, những liên lạc khác đó không phải của anh em miền Nam, không phải những anh em hướng đạo hay anh em Bắc kỳ di cư chẳng hạn. Anh em Bắc Kỳ di cư mở miệng ra là chống Cộng, thực sự nó đi sang một thằng khác.
Trong trường hợp tôi, tôi bỏ học sớm quá, cho nên tôi không ở trong hệ thống nhà trường, chẳng hệ thống lao động, chẳng hệ thống nào hết, tiện đâu mình đi chơi giao dịch ở đó rồi thành thử mình rơi ra ngoài nó không có ở trong chính thống. Bây giờ nhìn lại thì nó rõ lắm, chứ hồi đó như cơn lốc nó cứ lôi lôi đi những anh thanh niên mười mấy tuổi cứ bị lôi lôi đi như vậy, ở thành phố nên có nhiều cơ hội gặp gỡ, nhiều sinh hoạt.
Thành ra đời mỗi người, ở tuổi mười mấy nó có những kinh nghiệm đúng với tuổi đó. Ở đây, tôi có những kiinh nghiệm hơi sớm ngoài kinh nghiệm đi học mà nó lại chậm về kinh nghiệm hồi còn bé như đánh đáo, đánh điếc, bắn chim, thì nó là loại kinh nghiệm thành phố này. Chỉ có thời đó nó có như vậy thôi, bởi vi chiến tranh nó xảy ra trên hai ba bình diện, nội chiến, ý thức hệ này kia không phải bây giờ người ta mới tận dụng đám trẻ con như là bên Phi Châu, đám trẻ 13, 14 tuổi cầm khẩu súng bazoka hay là mặc bộ đồ lính của người lớn nom nó buồn cười. Thời đó người ta cũng sử dụng trẻ con nhưng mà tinh vi, vô cùng tinh vi, hệ thống lớp lang và nó có một kinh nghiệm là mấy chục năm ở Việt Nam, Trung Quốc, ở ngoài Bắc vào trong Nam mấy chục năm, mấy thế hệ như vậy. Thành thử cái đó đối với Tây Phương đó là cái gì nó hơi lạ nhưng đối với xứ nông nghiệp xứ Đông Nam Á mình thì cái đó nó thành ra chuyện bình thường ai cũng có thể trải qua được.
Anh có vào lại Petrus Ký không?
Ờ không thì...
Năm nào ra khỏi?
Ờ tháng Giêng năm 59 thì ra khỏi Petrus Ký, khi mà bị bắt rồi được thả đó, thì chưa sao vẫn còn đi học được nhưng mà xáo trộn là xáo trộn của bản thân mình thôi còn chuyện học hành nhà trường vẫn chưa có gì hết, nhà trường chưa có cảnh sát hóa đến độ... Nhưng mà cái lạ lùng nhất trong trường hợp của tôi đó là bị giải tòa, tức là bị truy tố chính thức ra tòa vì tội phá rối trị an, sau này những chuyện đó nó cũng xảy ra nhiều lần nhưng mà trong thời Đệ Nhất Cộng Hòa đối với bọn dưới mười tám tuổi thì chỉ có xảy ra lần đó.
Lần đó họ đưa ra đâu 14 người ra trước tòa về tội đó, 14 người trong đó là 12 người đại diện của các ban đại diện học sinh, những người đã ký tên vào các kiến nghị, thì trong những người ký tên có năm bảy người hoạt động, có những người vì là đại diện nên phải ký vào thôi. Có những người sau đó gia đình lo cho họ thoát được, họ học hành tiếp tục bình thường không có gì hết, có những người cũng bị sổ đen sổ đỏ hoài, có những người thoát ly luôn.
Trong trường hợp tôi, tôi là người không có ký tên trên văn kiện nào hết, nhưng mà tôi lại ký trong hai cái loại văn kiện (hành chánh), tức là vì khi gửi những cái đó (bản kháng nghị) lên cho Tổng Thống và Quốc Hội thì phải ra bưu điện gửi bảo đảm, và hồi đó muốn gửi bảo đảm cho Tổng Thống và Quốc Hội thì họ biên căn cước của mình, thành ra nó có vẻ là một người tổ chức ở một dạng nào đó. Có lẽ trong trường hợp của tôi là tôi hoạt động khá độc lập thấy cái gì tiện mình làm chẳng phải mình thuộc hệ thống nào, chẳng có với ai, do đó nó truy mãi thì nó theo dõi mình và để đấy thôi. Nhưng đến lúc đưa ra tòa thì lại lấy cái tên tôi gọi là Vụ án Đỗ Ngọc Yến và các đồng lõa.
Ra tòa cuối tháng Giêng năm 59, ra tòa thì lại một kinh nghiệm ra tòa nữa. Đó là tự nhiên không biết từ đâu có bao nhiêu luật sư đến để đề nghị biện hộ. Khi xong rồi sau đó một số trong các ông đó sau là những ông đầu tầu của mấy ông tranh đấu sau này. Lúc xử án, lại nảy ra phong trào nhịn ăn điểm tâm để dành tiền trả luật sư biện hộ cho mấy người này. Xong đến ngày ra tòa lại bãi khóa, học sinh vây nghẹt tòa án các song sắt hàng rào tòa án bị bám nghẹt không vào được. Đến lúc chúng tôi vào đến nơi, sau khi tập họp điểm danh xong thì ông tòa nói là đình vô hạn định. Đình mà đình vô hạn định thì tức là ai về nhà nấy.
Tôi từ toà án đi về trường. Thì đó là buổi sáng ở tòa án, buổi chiều tôi mới về trường Petrus Ký, lúc đó tôi học đệ nhị. Vừa đến trường thì hai ông giám thị chờ sẵn kẹp cổ tống ra ngoài cửa trường và bảo từ rày trò không được trở lại trường này nữa vì sáng nay hội đồng giáo sư đã họp đuổi vĩnh viễn.
Nhớ ngày?
Thì đó là cuối tháng Giêng năm 59. Tôi cũng nói là “Cho tôi tôi lấy cái xe đạp” vì còn xe đạp trong trường. Đạp xe về đến nhà thì ông già đã biết, giám thị đã báo cho cha mẹ biết rồi.
Nghĩa là buổi sáng mình đến trường rồi mới ra tòa?
Không, buổi sáng từ nhà ra thẳng tòa án luôn.
Thế cái xe để đâu?
À không, có lẽ buổi trưa về đến trường để xe đạp, lúc đó còn làm báo xuân cho trường, lúc đó tôi là Trưởng ban Báo Chí của trường làm tờ báo Xuân nữa thành ra chạy tới chạy lui, tôi ra khỏi trường học sáng ngày hôm đó là đi luôn.
Hai cái systems, một cái system bên tranh đấu một cái system của nhà cầm quyền nó play ở trên đầu mình. Mình thì rơi vào trong đó như một cơn lốc
No comments:
Post a Comment